Η τέχνη που αυτοκτονεί.Για το αδιέξοδο της ποίησης του καιρού μας

Στην αφετηρία αυτού του βιβλίου βρίσκονται μια διαπίστωση και μια απορία. Η διαπίστωση: η ποίηση στον καιρό μας έχει ξεπέσει εντυπωσιακά. Από κορυφαίο λογοτεχνικό είδος έχει γίνει ενασχόληση του περιθωρίου που ενδιαφέρει μόνο ελάχιστους, στην ουσία: τους ποιητές που τη γράφουν. Όλα τα διαθέσιμα δεδομένα, ποιοτικά και ποσοτικά, στην Ελλάδα και το εξωτερικό, επ’ αυτού ομοφωνούν. Η απορία: το οφθαλμοφανές αυτό γεγονός οι ίδιοι οι ποιητές το αρνούνται, το υποβαθμίζουν ή, πολλές φορές, το απωθούν. Αντί να το θέσουν δημοσίως και να αναρωτηθούν για τους λόγους του, το αντιπαρέρχονται ή το εξωραΐζουν κατασκευάζοντας μύθους. Μύθους όπως λ.χ. ότι η ποίηση ήταν πάντα στο περιθώριο. Ή ότι, μάλιστα, οφείλει να είναι.

Κατ’ αντιστοιχία, στην Τέχνη που αυτοκτονεί ο αναγνώστης θα βρει δύο πράγματα. Αφενός μεν, την τεκμηρίωση της διαπίστωσης: μια αντικειμενική περιγραφή της κοινωνικής ασημαντότητας της σημερινής ποίησης βασισμένη σε δείκτες άλλους μετρήσιμους (μερίδια αγοράς, ποσοστά πωλήσεων, κύκλος εργασιών του ποιητικού βιβλίου κ.ά.) και άλλους μη (λ.χ. την έκλειψη της κριτικής). Αφετέρου δε την απόπειρα να απαντηθεί η απορία: μια εκτενή σκιαγράφηση των αιτίων (κοινωνικών, ψυχολογικών, ιδεολογικών κ.ά.) που κάνουν τους σημερινούς ποιητές να μην αντιδρούν στην απαξίωση της τέχνης τους ή να την δέχονται ως φυσική και επόμενη.

Προφανώς, η διάγνωση μιας παθολογίας από μόνη της λίγο ωφελεί αν δεν υπηρετεί την αποκατάσταση του πάσχοντος. Ο συγγραφέας τη θεωρεί υπόθεση πολύ δύσκολη, όχι όμως και όλως διόλου αδύνατη. Οι αναλογισμοί του πάνω στο ζήτημα αναπτύσσονται στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου, ιδίως σ’ εκείνο που φέρει τον τίτλο “Προσανατολισμοί. Ένα αντιμανιφέστο”.

Λίγα λόγια για τον Κώστα Κουτσουρέλη

Ο Κώστας Κουτσουρέλης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1967. Σπούδασε νομικά και μεταφραστική στην Ελλάδα και τη Γερμανία. Κυκλοφορούν δέκα βιβλία του με ποίηση, δοκίμια και έργα για τη σκηνή. Έργα του παρουσιάστηκαν σε αθηναϊκά και περιφερειακά θέατρα και μελοποιήθηκαν από γνωστούς συνθέτες. Μετέφρασε  μεταξύ άλλων Νοβάλις, Οκτάβιο Πας, Μιχαήλ Άγγελο, Ρ. Μ. Ρίλκε, Φραντς Κάφκα και Γκόττφρηντ Μπεν. Για την ποίησή του τιμήθηκε με το Βραβείο Πορφύρα της Ακαδημίας Αθηνών. Διευθύνει την επιθεώρηση λόγου και ιδεών Νέο Πλανόδιον (neoplanodion.gr).

ΕΓΡΑΨΑΝ ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Είναι λοιπόν η πρώτη φορά που στο αδιέξοδο της σημερινής ποίησης αφιερώνεται μια περιεκτική μονογραφία τέτοιας υφής: δηλαδή έχουσα στόχο εποπτικό, περιγραφικό και ερμηνευτικό μαζί, με σοβαρές και θεμιτότατες, κατά την κρίση μου, κανονιστικές εξακτινώσεις. Εδώ ο συγγραφέας πιάνει τον πολυκέφαλο, έτσι όπως εξελίχθηκε, ποιητικό ταύρο από τα κέρατα, αντιμετωπίζει το ζήτημα κατά μέτωπον και φροντίζει να το προσεγγίσει, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ολόπλευρα. Καμία πτυχή του δεν αφήνει άθικτη. Ας το επαναλάβουμε. Το βιβλίο του Κ. Κουτσουρέλη είναι ένα βιβλίο αναγκαίο, ένα έργο που χρειαζόταν και που έλειπε από τη βιβλιογραφία μας. Για πόσα σύγχρονα θεωρητικά κείμενα μπορούμε να ισχυριστούμε κάτι ανάλογο, ότι δηλαδή αναμετρώνται με πραγματικές ανάγκες, ότι αντιμετωπίζουν υπαρκτά προβλήματα της φιλολογικής μας ζωής, ότι καλύπτουν τέλος πάντων ένα σημαντικό κενό; […] Επιστρατεύοντας ένα λόγο αυστηρά αποδεικτικό που εντούτοις δεν του λείπει το πάθος και συνταιριάζοντας τη βαθιά γνώση του γραμματολόγου με τον ελεύθερο στοχασμό, τη λεπτή παρατήρηση των επιμέρους με την υψηλή εποπτεία των καθόλου καθώς και τη στιβαρή επιχειρηματολογία με την ευλύγιστη διατύπωση, ο Κ. Κουτσουρέλης συνθέτει ένα δοκίμιο εμβριθές και παράλληλα απολαυστικό (μολονότι καταγίνεται με πράγματα στενάχωρα), και μας δίνει, από μιαν άποψη, το σημαντικότερο ίσως και το δυναμικότερο κριτικό του κείμενο, αυτό που μπορεί να θεωρηθεί αν όχι ο κεντρικός πυλώνας τουλάχιστον ένας από τους δυο τρεις μείζονες πυλώνες της ρωμαλέας δοκιμιογραφίας του.

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΒΟΛΚΩΦ, Book Press, 19.5.2019
* * *

Αν και πάντοτε αναλογεί κάποια ευθύνη στον καθένα μας για ό,τι συμβαίνει, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι δεν ευθύνεται το κοινό για την απομάκρυνσή του από την ποίηση. Φταίνε οι ίδιοι οι ποιητές, είναι η άποψή του, την οποία θα την υποστηρίξει πολύ πειστικά σε όλο το βιβλίο, έχοντας θαυμαστή γνώση της ελληνικής, της ευρωπαϊκής, της δυτικής εν γένει λογοτεχνίας και διαθέτοντας υψηλή πνευματική οξυδέρκεια και ειλικρινή διάθεση στην αναζήτηση της αλήθειας. […] Με το βιβλίο του αυτό ο Κώστας Κουτσουρέλης θέλει να δημιουργήσει περισσότερο, νομίζω, μια βάση για περαιτέρω συζήτηση επί του θέματος, παρά να επαναπαυτεί στις απόψεις του. Γι’ αυτό, όσοι πιστοί προσέλθετε.

ΧΡΗΣΤΟΣ Δ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ, Περί ου, 18.5.2019

* * *

Ένας άθλος είναι το βιβλίο αυτό. Ο συγγραφέας του τολμά μέσα σε μια εποχή που οι ποιητές αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο να εκφράσει την οδύνη του για την κατάρρευση της ποιητικής τέχνης και την απώλεια της δημοφιλίας της. Να ανιχνεύσει τα αδιέξοδά της και να δει τις αιτίες της πτώσης της.

ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ, facebook, 27.5.2019

* * *

Με πολλή τέχνη, ευαισθησία και μεγάλη ευρυμάθεια ο (και ποιητής) Κώστας Κουτσουρέλης αναλύει την παρουσία της ποίησης στην εποχή μας και καταδεικνύει τα αδιέξοδά της. Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου είναι μία ευχάριστη και αβίαστη περιπέτεια. Εκτός από την άνετη γραφή καραδοκούν ειρωνεία και χιούμορ.

ΝΙΚΟΣ ΔΗΜΟΥ, Το Βήμα, 9.6.2019
αναδημοσίευση στο μπλογκ του συγγραφέα:

* * *

Το συγκεκριμένο βιβλίο είναι γραμμένο σε τόσο προσεγμένο και ισορροπημένο ύφος, ώστε, ενώ ο συγγραφέας διατηρεί την εκφραστική ιδιοτυπία του, η σπάνια, η λόγια λέξη δείχνει εντελώς φυσική. Αναπτύσσεται λοιπόν εδώ ένας εξαίρετος θεωρητικός λόγος. Όσον αφορά το περιεχόμενο, η ανάλυση αποδεικνύεται οξυδερκής και τεκμηριωμένη. Η μελέτη και η αξιολόγηση των ποιημάτων ή των ποιηματικών αποσπασμάτων δεν είναι απλώς διεισδυτικές, αλλά ανάγονται σε παιδαγωγικό μοντέλο, επειδή υπαγορεύουν έναν αντικειμενικό και συνεπή τρόπο προσέγγισης της ποίησης. Ταυτοχρόνως, αντιπροσωπεύουν ένα υπόδειγμα κριτικής.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΒΟΥΖΗΣ, Η Αυγή, 6.7.2019

* * *

Από τα καλύτερα βιβλία της χρονιάς.

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΧΟΡΜΟΒΙΤΗΣ, facebook, 17.7.2019

* * *

Το βιβλίο είναι στοχαστικό, εντυπωσιακά στοχαστικό, τα νοήματα διάφανα, η πλοκή άρτια δουλεμένη, οι διατυπώσεις μας ξαφνιάζουν διαρκώς με την ευρηματικότητά-τους. Και οι κρίσεις αυστηρές, πολύ αυστηρές ‒ τσακίζουν κόκαλα. Μην τις φοβηθείτε! Αλλά, προς θεού, μη βιαστείτε να συνταχθείτε μαζί-τους. Νομίζω ότι το έχει πει ο Γκαίτε –κάπου το διάβασα, ίσως στο “Η ποίηση στη ζωή-μας” του Αποστολάκη‒ πως δεν είναι σώφρον να συντασσόμαστε πίσω από την αυστηρότητα ενός καλύτερού-μας· γι’ αυτόν η αυστηρότητα μπορεί να έχει νόημα, αλλά όχι υποχρεωτικά και για εμάς, ενώ αντίθετα όταν ο καλύτερος αποδέχεται κάτι που εμείς δεν το διακρίνουμε, το φρόνιμο είναι να σεβόμαστε την άποψή-του. Να τη σεβόμαστε δεν θα πει να την αποδεχόμαστε. Ας έχουμε εμπιστοσύνη στις κρίσεις-μας, αρκεί να προσπαθούμε να τις απαλλάσσουμε από τις συμβατικότητες που κάθε στιγμή καραδοκούν να μας τυλίξουν σαν τα φίδια τον Λαοκόοντα και τα παιδιά-του.

ΑΛΕΞΗΣ ΠΟΛΙΤΗΣ, Φρέαρ, 31.7.2019

* * *

Είναι αναμφισβήτητο ότι η προσπάθεια του Κουτσουρέλη είναι ενδιαφέρουσα από κάθε άποψη. Πρώτα πρώτα για την τόλμη της να ταράξει τα νερά, τόλμη που θα έβρισκε δικαίωση, αν γινόταν η αφετηρία ενός γόνιμου διαλόγου, ζητούμενο προφανώς του όλου εγχειρήματος∙ ύστερα, για την εμβριθή πραγμάτευση του θέματος και την τεκμηριωμένη εν γένει στήριξη∙ και τέλος για την οξυδέρκεια της ματιάς και την ένταση του λόγου, όπως αρμόζει σε κείμενο-μανιφέστο, παρεμβατικό σε ένα μείζον, καλλιτεχνικό ζήτημα της εποχής μας.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ, Ο Αναγνώστης, 19.9.2019

* * *

Βραβευμένος ποιητής και μεταφραστής, ως δοκιμιογράφος ο Κώστας Κουτσουρέλης διακρίνεται για την προκλητική, αιρετική σκέψη και τον αντιρρητικό του λόγο. […] Στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Η τέχνη που αυτοκτονεί» (Μικρή Άρκτος, 2019) καταπιάνεται με το «αδιέξοδο της ποίησης του καιρού μας». Το γνωστό από τα παράπονα των ποιητών: Η ποίηση δεν διαβάζεται, η ποίηση δεν πουλάει, η οίηση δεν προβάλλεται στα ΜΜΕ, και επίσης (όσο κι αν ομολογείται λιγότερο ανοιχτά) η ποίηση δεν εκδίδεται, αν δεν αναλάβει ή έστω αν δεν συνεισφέρει στην έκδοσή της ο συγγραφέας. Ποιος φταίει γι’ αυτά;

ΛΑΜΠΡΙΝΗ ΚΟΥΖΕΛΗ, Το Βήμα, 6.10.2019

* * *

Γνωρίζουμε όλοι ότι αυτό που διαβάζουμε μας τέρπει, κυρίως όταν κάποιος διατυπώνει κάτι που προϋπάρχει μέσα μας αδιαμόρφωτο. Και εγώ,  που είχα μία συγκεχυμένη και διαισθητική ιδέα για το τι είναι η ποίηση σήμερα, βρήκα μέσα στο βιβλίο σας  την τοποθέτηση που γύρευα στο ημίφως της ανεπαρκούς κατάρτισής  μου. Αποκόμισα γνώσεις που δεν είχα, χωρίς να με κουράζει η παράθεσή τους, αφού τις αξιοποιείτε με ελκυστικό τρόπο για να πετύχετε το στόχο σας, δηλαδή  να στηρίξετε  την τοποθέτησή σας σχετικά με την ποίηση.  Διάβασα το βιβλίο σας,  τολμώ να πω με βουλιμία, και δεν με κούρασε καθόλου. Είναι δε βέβαιο ότι θα το ξαναδιαβάσω.

ΚΑΤΙΝΑ ΒΛΑΧΟΥ, Περί ου, 16.11.2019

* * *

Ένα πολύ σημαντικό βιβλίο πήρε τη θέση του στα βιβλιοπωλεία και, ευελπιστεί κανείς, στη λίστα αναμονής προς ανάγνωση των φίλων της ποίησης και του στοχασμού. Πρόκειται για το δοκίμιο του Κώστα Κουτσουρέλη Η τέχνη που αυτοκτονεί: Για το αδιέξοδο της ποίησης του καιρού μας. Είναι σημαντικό για πολλούς λόγους. Καταρχάς ο συγγραφέας του είναι μια πολυσχιδής προσωπικότητα των γραμμάτων και υπηρετεί πολλά είδη λόγου. Είναι πολυμαθής, όπως διαπιστώνεται από το έργο του, κινούμενος με άνεση και καλύπτοντας μεγάλες αποστάσεις στον γεωγραφικό και χρονικό άξονα της τέχνης, του στοχασμού και της κριτικής, συνταιριάζοντας μάλιστα τον επιστημονικό ορθολογισμό με την ποιητική τέχνη. Διαθέτει γερμανική επιστημονική σκευή και γλωσσομάθεια, ενώ δεν διέπεται από ελληνοκεντρική ομφαλοσκόπηση στις αναλύσεις του. Πληροί δηλαδή τις προϋποθέσεις για να μπορέσει να αναμετρηθεί με ένα μεγάλο θέμα, σε επίπεδο αντικειμένου, περιεχομένου και μορφής. Επιπλέον γράφει ένα κριτικό δοκίμιο για την ποίηση όντας ο ίδιος ποιητής και μεταφραστής, ενώ συνθέτει ποίηση έχοντας τη θεωρητική σκευή και την κριτική (και επομένως αυτοκριτική) ματιά. Τέλος, επίσης σημαντικό, κρίνει, συγγράφει μια πολεμική, όπως τη γνωρίζουμε στην γερμανική παράδοση με χαρακτηριστικό της εκπρόσωπο τον Marcel Reich-Ranicki, με αφετηρία την αγάπη για την τέχνη της ποίησης. Αποδομεί, συνάμα όμως αντιπροτείνει.

ΑΓΑΘΟΚΛΗΣ ΑΖΕΛΗΣ, Ποιείν, 25.11.2019

* * *

Με ένα τολµηρό στη θεµατική και πυκνό στη γραφή στοχαστικό δοκίµιο, στις στροφές και τις αντιστροφές του οποίου αξίζει να περιηγηθούν περισσότερες από µία αναγνώσεις, ο εσκεµµένα συλλήβδην καταγγελτικός, εν είδει µανιφέστου ή αντιµανιφέστου, λόγος του Κώστα Κουτσουρέλη θα αναζητήσει τα αίτια για την «ανυποληψία» και την περιορισµένη απήχηση της ποίησης στην εποχή µας («Η τέχνη που αυτοκτονεί. Για το αδιέξοδο της ποίησης του καιρού µας», Μικρή Άρκτος).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΑΪΝΗΣ, Εφημερίδα των Συντακτών, 22.12.2019

* * *

Δοκίμιο εμβριθές που ήρθε την κατάλληλη χρονική στιγμή να ταρακουνήσει τα αυτάρεσκα λογοτεχνικά τέλματα όπου έχει επαναπαυθεί μια μερίδα των σημερινών ποιητών, και που πρέπει χωρίς καθυστέρηση να διαβαστεί. ΟΟπωσδήποτε απ’ τους νέους ποιητές ―αν θέλουν να φέρουν επαξίως έναν τέτοιον τίτλο― αλλά κι απ’ όσους εμπλέκονται εμμέσως με το όλο ζήτημα (πχ. κριτικούς, εκδότες κτλ.). Να διαβαστεί όμως και απ’ τον μέσο αναγνώστη. Κυρίως τον αναγνώστη που δεν διαβάζει ποίηση.

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΓΑΘΟΚΛΗΣ, Αντίφωνο, 24.1.2020